بخش بوشکان بر روی کدام گسل قرار دارد؟/شهرهای زلزله خیز ایران کدامند؟ / آشنایی با گسل های ایران + نقشه

دیار مهر:ساعت ۱:۰۸ بامداد سه شنبه ۲۲ فروردین ۱۴۰۱ ، زمین لرزه ای با بزرگای ۲٫۸ در مقیاس ریشتر بخش های از بخش بوشکان را به شدت لرزاند.
به گزارش دیار مهر : بر طبق اطلاعات مندرج در پایگاه لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران ، مرکزاین زمین لرزه در عمق ۱۴ کیلومتری و در فاصله ۱۷ کیلومتری بوشکان و ۲۰ کیلومتری جنوب طلحه (در مناطق کوهستانی جنوب شاه پسرمرد) قرار داشت .
این زلزله در بوشکان و طلحه و روستاهای اقماری اطراف با شدت بسیار بیشتری احساس شد.

خوشبختانه تا کنون از این زمین لرزه تلفات جانی و مالی خاصی گزارش نشده  اما این بهانه ای شد تا در این مطلب بپردازیم به گسل ها و نقاط زلزله خیز ایران و اینکه بزرگترین زمین لرزه ها در کجا و کی اتفاق افتاده اند.

بنا بر بررسی آمار، ریسک زلزله در ایران به‌ویژه در مورد ۱۰ شهر مهم و اصلی ایران بالاست، به این معنی که علاوه بر بالا بودن سطح خطر با توجه به احداث شهری بر روی گسل بزرگ ایران، در این مناطق به لحاظ تمرکز جمعیتی طبعاً ریسک آسیب‌پذیری نیز به‌مراتب بالاتر می‌رود.

به گزارش خبرگزاری موج، “گسل‌های بزرگ ایران خطری بزرگ برای شهرها ” این جمله شاید این روزها به‌کرات منعکس‌شده باشد اما سوال اینجاست که به‌راستی گسل‌های بزرگ ایران در کجا واقع‌شده‌اند و یا اینکه در شهر و یا منطقه‌ای که زندگی می‌کنیم، تا چه حد امنیت‌های زلزله‌شناسی رعایت شده و یا به تعبیر عامیانه‌تر آن آیا خانه‌هایمان روی گسل‌های بزرگ ایران قرارگرفته است.

از نظر محققان لرزه‌نگاری کشور، “زمانی می‌توان یک گسل را به‌عنوان یک قطعه گسل در نظر گرفت که کل طول آن در یک اتفاق زلزله گسیخته شود. به‌ عنوان‌ مثال، یک سامانه گسلی مانند زاگرس که حدود هزار کیلومتر طول دارد، تنها در یک رویداد زمین‌لرزه گسیخته نشده و قطعات مختلف آن در رویدادهای مختلف و مجزای زلزله در طول‌های کوچک‌تر ازهم‌گسیخته شده است.

یک برداشت اشتباه این است که در زمان زلزله یک سوراخ در زمین باز می‌شود تا قربانیان بی‌گناه را ببلعد. این به‌هیچ‌وجه واقعیت ندارد و فقط بعد از یک زلزله قوی، ممکن است تعدادی شکاف روی زمین یا زیرزمین به وجود آید. این‌ها نه گسل هستند و نه شکاف عمیقی هستند که آماده نزدیک شدن به هم باشند و تنها شکاف‌هایی هستند که ممکن است در اثر فرونشستن خاک براثر لرزش زمین ایجاد شوند.

*مهم‌ترین شهرهای ایران روی بزرگ‌ترین گسل‌ها

بر اساس اعلام مرکز آمار کشور در سال ۹۴، مهم‌ترین شهرهای ایران شامل تهران با حدود ۸.۹ میلیون جمعیت، مشهد با حدود ۲.۹ میلیون، اصفهان با ۲ میلیون، کرج با حدود ۲ میلیون، تبریز با ۱.۹ میلیون، شیراز با ۱.۸ میلیون، اهواز با ۱.۴ میلیون، قم با ۱.۳ میلیون، کرمانشاه با ۱.۱ میلیون و ارومیه با حدود ۹۰۰ هزار نفر جمعیت هستند.

 با یک حساب سرانگشتی به‌خوبی می‌توان دریافت که حدود ۱۵.۳ میلیون نفر از جمعیت ایران در داخل ۱۰ شهر اول ایران زندگی می‌کنند. از طرف دیگر برآورد می‌شود که حدود ۹.۹ میلیون نفر در حاشیه همین ۱۰ شهر اول ساکن هستند و بنابراین جمعیتی بالغ‌بر ۲۵ میلیون نفر در داخل و حومه ۱۰ شهر اول ایران زندگی می‌کنند.

نکته مهم این است که بر اساس نقشه پهنه‌بندی خطر نسبی زلزله در بستر گسل‌های بزرگ ایران در فهرست ۱۰ شهر اول، فقط شهر اصفهان است که در رده خطر نسبی بالای زلزله قرار نمی‌گیرد. بنابراین، با کسر جمعیت اصفهان و حومه، حدود ۲۲ میلیون نفر از جمعیت (حدود ۲۸ درصد) از جمعیت ایران در سال ۹۴ در پهنه خطر نسبی بالا به لحاظ حضور بر روی گسل‌های بزرگ ایران قرار دارند و زندگی می‌کنند.

*سامانه گسلی زاگرس بزرگترین گسل ایران

بنا بر اعلام پژوهشکده لرزه‌نگاری کشور، مبنی بر تقسیم بندی گسل‌های بزرگ ایران ،” سامانه گسلی زاگرس از مرز ایران و عراق یعنی مریوان آغاز می‌شود و تا شمال بندرعباس به طول مجموع هزار کیلومتر کشیده شده است که این سامانه گسلی، طولانی‌ترین سامانه گسلی ایران شناخته می‌شود.

*گسل مکران طولانی ترین گسل ایران

گسل مکران از جنوب شرق ایران و ساحل دریای عمان، یکی دیگر از گسل‌های طولانی کشورمان است. مکران تنها گسلی است که به دلیل قرار گرفتن در لبه فرورانش پوسته اقیانوسی به زیرپوسته قاره‌ای، زلزله‌هایی با بزرگی بیشتر از ۸ ریشتر و حتی تا ۹ ریشتر در بدترین حالت در آن رخ می‌دهد. گسل مکران در ۷ آذر ۱۳۲۴ هجری شمسی (۲۸ نوامبر ۱۹۴۵ میلادی)، زلزله ۸٫۲ ریشتری را تجربه کرده بود.

*گسل قطر-کازرون مهمترین گسل ایران

سامانه گسلی قطر-کازرون نیز به‌عنوان یکی دیگر از گسل‌های مهم ایران دارای چند قطعه است که ازجمله آن می‌توان به قطعات گسل برازجان، کنارتخته، کازرون و دنا اشاره کرد. زمین‌شناسان بر این باورند که گسل قطر- کازرون، تغییراتی را در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده اما اطلاعات زیادی در مورد تغییر شکلی که این سامانه در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده موجود نیست و تنها ازنظر فیزیکی و تصویری در عکس‌های ماهواره‌ای و برداشت‌های ژئوفیزیکی و ژئوموفولوژی، می‌توان این سامانه را تا شبه‌جزیره قطر دنبال کرد.”

*خطرخیزی بیشتر با تمرکز جمعیتی بر روی برخی از گسل‌ها

رئیس مرکز لرزه‌نگاری کرمانشاه در پاسخ به این سوال که گسل‌های بزرگ ایران در کجا قرار دارند، می‌گوید: “بزرگ‌ترین زلزله‌ ناشی از گسل‌های بزرگ ایران که در پوسته قاره‌ای فلات ایران رخ‌داده، زلزله طبس با بزرگی ۷٫۴ ریشتر و بزرگ‌ترین زلزله رخ‌داده در پهنه فرورانش مکران در جنوب شرق فلات ایران، زلزله سال ۲۰۱۳ سراوان با بزرگی ۷٫۸ ریشتر بوده است.

فروزی معتقد است که اگر از خطر زلزله ناشی از گسل‌های برخی از نواحی همچون شمال تهران، تبریز و گسل‌های اطراف مشهد صحبت می‌شود به دلیل جمعیت بالاتر و وجود بافت آسیب‌پذیر شهری و روستایی در این نواحی پرجمعیت است و این در حالی است که به‌صورت تقریبی در اکثر مناطقی که گسل‌های بزرگ زلزله‌خیز همچون دشت کویر تقریبا خالی از سکنه است و با این احتساب نمی‌توان گفت که مناطق آسیب‌پذیرتر گسل‌های بزرگ‌تر دارند.

*زلزله خیزترین نقطه ایران

وی شمال تنگه هرمز در بندرعباس را به‌عنوان لرزه‌خیزترین نقطه ایران معرفی کرد و دلیل آن را میزان تغییر شکل پوسته در این منطقه دانست و افزود: مناطق منتهی علیه جنوب غرب ایران در دشت خوزستان و حومه شهرهای خرمشهر و آبادان نیز به‌عنوان منطقه کم لرزه کشور محسوب می‌شوند. این دو شهر در دشت خوزستان واقع‌ شده‌اند و کمترین میزان تغییرات شکل پوسته زمین در کشورمان در این نواحی رخ می‌دهد.

رئیس مرکز لرزه‌نگاری کرمانشاه می‌افزاید: مناطق خطرناک ازنظر رخداد زمین‌لرزه یا همان کانون گسل‌های بزرگ ایران در پیرامون گسل‌های فعال کشور هستند که این گسل‌ها بیشتر در نواحی مرز بین کوه‌ها و دشت‌های ایران قرارگرفته‌اند.

آشنایی با گسل های ایران

سرزمین ایران توسط گسلهای اصلی و فرعی با روندهای مختلف پوشیده شده‌اند. تعدادی از گسلهای اصلی که در زمین شناسی و منطقه ساختاری ایران ، حوضه‌های رسوبی ، تشکیل کانسارهای رگه‌ای و مناطق زلزله خیز ایران نقش دارند عبارتند از :

در نقشه بالا رنگ قرمز نشان دهنده گسل های بزرگ و اصلی و رنگ بنفش کمرنگ نشانگر گسل های جانبی است. زلزله های غالبا در امتداد گسل های بزرگ و یا اصلی اتفاق می افتند و شدت زلزله در این مناطق شدیدتر است.

گسلهای با روند تقریبی شرقی – غربی

گسل البرز (A)
از شرق گرگان تا لاهیجان بین واحد گرگان تا رشت و البرز قرار دارد و روند آن از روند البرز مرکزی تبعیت می‌کند. این گسل از سیلورین یا قبل از آن فعالیت داشته و شمال آن فاقد سنگهای ائوسن است، ولی رخساره‌های دریایی میوسن شمال آن با البرز تفاوت دارد.
گسل آبیک – فیروزکوه (AF)
از آبیک قزوین تا فیروزکوه در بخش جنوبی البرز کشیده شده است و قسمتی از آن به نام راندگی مشا – فشم خوانده می‌شود. گسل آبیک – فیروزکوه حداقل از دوره لیاس فعالیت داشته است. چون رسوبات سازنده شمشک (لیاس) فعالیت‌های آتشفشانی مزوزوئیک در شمال آن بیشتر است.
گسل سمنان (S)
در شمال سمنان قرار دارد و جدا کننده کوههای البرز از ایران مرکزی است. این گسل در فاصله ۱۵ تا ۲۵ کیلومتری گسل عطاری قرار دارد که احتمالا هر دو در دشت آهوان – قوشه به یکدیگر می‌پیوندند. گسل سمنان از شرق تا دامغان و از غرب تا دشتهای ده نمک – گرمسار امتداد دارد. این گسل چپ گرد است و شیب آن به طرف جنوب ناپیوستگیهایی در سنگهای ایوسن شمال سمنان بوجود آورده است.

گسلهای البرز غربی و آذربایجان

گسل تبریز (T)
این گسل از شمال تبریز پس از گذشتن از خوی و ماکو به سمت کوههای آستارا در ترکیه ادامه می‌یابد. با توجه به اینکه در طول گسل تغییر روند مشاهده می‌شود، احتمالا این گسل می‌تواند از به هم پیوستن چند گسل حاصل شده باشد، ولی به هر حال روند کلی آن شمال غربی – جنوب شرقی است و احتمالی در امتداد گسل قم – زفره است. این گسل از جنوب شرقی به کوههای زنجان – سلطانیه می‌رسد و راستگرد است. گسل تبریز در فاصله بین خوی تا ماکو مرز سنگهای آفره رنگین آذربایجان غربی را مشخص می‌کند.
گسل آستارا (A)
این گسل با روند شمالی – جنوبی در شرق آذربایجان و بخش غربی دریاچه خزر از شمال ایران تا قفقاز کسیده شده است. گسل آستارا در فرورفتگی دریاچه خزر نسبت به سرزمین آذربایجان شرقی نقش داشته است.
گسل ارومیه (R)
از ماکو به طرف جنوب ، از غرب دریاچه ارومیه می‌گذرد و در زرینه رود ختم می‌شود. این گسل ادامه گسل تبریز به شمار می‌آید و احتمالا فرورفتگی دریاچه ارومیه نتیجه عملکرد آن است. به دلیل عدم وجود سنگهای تریاس و ژوراسیک و در مقابل گسترش زیاد سپر قدیمی سنگهای پرکامبرین تا پرمین در مغرب آن می‌تواند حاکی از وجود کوهزایی کاتانگایی باشد. ضمنا فعالیت این گسل در فاز سیمرین پیشین نیز مشاهده می‌شود.
گسلهای ایران مرکزی
گسل ترود (Tr)
این گسل از جمله گسل‌های شمال کویر نمک ایران مرکزی بشمار می‌آید که با روند شمال شرقی – جنوب غربی در شمال گسل درونه (گسل بزرگ کویر) قرار دارد. فعالیت آن با توجه به روند کوهزایی کالدونین احتمالا می‌تواند مربوط به آن باشد، ولی جنبش چپگرد آن در سیمرین پیشین محرز است.
گسل میامی (My)
این گسل در شمال کویر بزرگ نمک از شاهرود گذشته و احتمالا از شرق به گسل درونه و از غرب به گسل عطاری می‌رسد. مرز شمالی سنگهای آمیزه رنگی در ناحیه عباس‌آباد – میامی بوده و دو واحد ایران مرکزی و بینالود را از هم جدا می‌کند.

گسل درونه (گسل بزرگ کویر) (D)
این گسل از شمال نایین به طرف شرق تا مرز افغانستان به طول ۷۰۰ کیلومتر امتداد دارد و کویر بزرگ ایران مرکزی را در بخش شمالی محدود می‌کند. آخرین جنبش آن راستگرد بوده است و مرز جنوبی ناحیه کاشمر – درونه را مشخص می‌کند که آمیزه‌های رنگین گسترش دارند. روند گسل درونه از شمال نائین به طرف شرق قدری به شمال متمایل و سپس به حالت قوسی درآمده است و سرانجام به طرف شرق-جنوب شرقی تا مرز افعانستان کشیده می‌شود. نام آن از بخش درونه واقع در جنوب کاشمر گرفته شده‌است.
گسل قم – زفره (QZ)
این گسل از نواحی قم تا زفره (شمال شرق اصفهان) ادامه دارد و از نوع گسل های راستگرد است که در خروج و بوجود آمدن سنگهای آذرین دوره ایوسن نقش اساسی داشته است. گسل قم-زفره همانطور که ذکر شد احتمالا دنباله گسل تبریز است.
گسل دهشیر – بافت (Db) (گسل نایین- بافت)
با روند شمال غربی- جنوب شرقی از نایین و ده‌شیر یزد تا بافت کرمان کشیده ‌شده است. حد غربی و جنوب غربی آن فرورفتگیهای گاوخونی ، ابرکوه و سیرجان را مشخص می‌کند. در طول این گسل ، بیرون زدگیهای آمیزه رنگی بویژه در نواحی نایین مشاهده می‌شود.
گسل پشت بادام (P)
این گسل بصورت قوسی از نواحی پشت بادام می‌گذرد و به سمت جنوب شرق متمایل می‌شود. فعالیت گسل پشت‌بادام به فاز کاتانگایی مربوط است و در مزوزوئیک با فعالیت مجدد در ایجاد ساختارهای فرازمین و فروزمین موثر بوده ‌است. این گسل با گسل‌های دیگری همچون گسل چاپدونی موازی است و مرز شرق کویر نمک را محدود می‌کند.

قدرت این گسل در شرق ایران مرکزی و در بخش غربی سپر قدیمی کلمرد قرار دارد. این گسل به پرکامبرین بالایی می‌رسد، ولی در فاز کالدونین نیز فعال شده و روند آن که ابتدا شمالی- جنوبی بوده و به سمت شرق متمایل شده ‌است. گسل کلمرد از نوع راستگرد و باعث تغییرات رخساره‌ای در مزوزوئیک شده‌است.

گسل‌های شرق و جنوب شرقی ایران

گسل هریرود (H)
این گسل با روند شمالی- جنوبی مسیرهای رود هریرود (مرز ایران و افغانستان) و رود تجن را طی می‌کند و در نواحی ترکمنستان و کوههای اورال شوروی نیز عملکرد خوبی داشته است. جنبش آن چپگرد بوده و در طرفین آن سنگهای ژوراسیک و کرتاسه جابجا شده است. این گسل بخش غربی بلوک هلمند را محدود کرده است و از مغرب دشت زابل گذشته و به زاهدان می‌رسد. طول قسمتی از گسل هریرود که در ایران قابل تشخیص می‌باشد ۸۲۵ کیلومتر است. این گسل در فاز کاتانگایی فعال شده و در فازهای بعد نیز فعالیت آن تداوم داشته است.
گسل نهبندان (Nb)
گسلی است با روند شمالی-جنوبی که حد شرقی بلوک لوت را محدود می‌کند. طول آن حدود ۷۵۰ کیلومتر است و در بخش جنوب به سمت شرق متمایل شده‌است و بالاخره به طرف مرز ایران و پاکستان ادامه می‌یابد که نبوی دلیل آن را ترکیب این گسل از سه گسل مجزا می‌داند. اولین جنبش گسل نهبندان را به پرکامبرین نسبت می‌دهند که در فازهای دیگر نیز تداوم داشته است. سنگهای دو طرف آن کرتاسه بالایی ایوسن است، ولی اطراف ده سلم سنگهای دگرگونی پالئوزوئیک را جابجا کرده است.
گسل نایبند (N)
این گسل نیز روند شمالی-جنوبی دارد و طول آن از ناحیه بشرویه تا بم ۶۰۰ کیلومتر است. این گسل حد غربی بلوک لوت را محدود می‌کند و بویژه در تشکیل حوضه رسوبی طبس و پیدایش کوههای مشتری نقش مهمی داشته است. گسل نایبند قدیمی‌ترین بیرون‌زدگیهای منطقه را که به دوره دونین تعلق دارد جابجا کرده‌است به همین جهت احتمال داده می‌شود که سن آن به قبل از دونین و حتی به پرکامبرین برسد.
گسل بشاگرد (B)
گسل بشاگرد در کوههای بشاگرد جنوب جازموریان از قصر قند می‌گذرد و با روند شرقی-غربی به طرف مرز ایران و پاکستان ادامه می‌یابد. در امتداد این گسل و گسل‌های کوچکتر ناحیه رخنمونهای آمیزه رنگین مشاهده می‌شود. این گسل احتمالا دنباله گسل زاگرس بوده که گسل میناب با روند شمالی-جنوبی خود آن را از گسل زاگرس جدا و جابجا کرده است.

گسل‌های زاگرس

گسلی است که در بخش شمالی شرقی زاگرس با روند شمال غربی-جنوب شرقی و شیب تندگاه بطور عمودی مشخص می‌شود و بصورت گسل معکوس عمل کرده است. این گسل بویژه در نواحی لرستان تا مریوان ادامه دارد و پس از ورود به عراق دوباره بطرف ایران برگشته است و به سردشت می‌رسد (نبوی ۱۳۵۵) . دنباله این گسل در امتداد جنوبی غربی از نواحی فارس می‌گذرد. بطوری که طول کلی آن حدود ۱۳۵۰ کیلومتر است.

در نواحی فارس ، گسل زاگرس دارای شیب کمتری است و اغلب بصورت روراندگی مشاهده می‌شود. جنبش آن راستگرد بوده و رسوبات تبخیری کامبرین پیشین را که عملا باید در حوضه تبخیری قطر – کازرون تشکیل شده باشند در ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتری دورتر (در زردکوه) قرار داده است. مجموعه آمیزه‌های امینولیت و رادیولاریت‌های زاگرس در نواحی کرمانشاه و در نواحی نیریز فارس در امتداد این گسل تراستی قرار دارد. زمان جنبش اولیه گسل زاگرس را به پرکامبرین نسبت می‌دهند که در دوره‌های بعد نیز جنبش آن ادامه داشته است.
گسل کازرون (Kz)
طول این گسل حدود ۵۰۰ کیلومتر است و روند تقریبی شمالی- جنوبی دارد و از نوع گسل‌های راستگرد است. این گسل باعث جابجایی منطقه زاگرس و سکوی عربستان شده‌است. بنابراین مرز سکوی عربی با زاگرس ایران را مشخص می‌کند. زمان جنبش آن را به پرکامبرین نسبت می‌دهند، ولی در کوارتز دوباره جنبش آن شروع و زلزله‌های قر – کازرون نمایانگر جنبش عهد حاضر آن است.
گسل میناب (M)
نام قبلی این گسل زندان بوده است و آن را راستگرد می‌دانستند ولی جنبش‌های اخیر آن و جابجایی‌های رسوبات پادگانه‌های آبرفتی ساحلی سوئد جنبش‌های چپ‌گرد این گسل است. این گسل در بخش شمالی توسط گسل زاگرس قطع شده است ولی ادامه آن در طرفهای دیگر گسل بشاگرد و زاگرس ملاحظه می‌شود.

به ‌نظر می‌آید که گسل میناب ادامه گسل نایبند باشد و جنبش آن نیز می‌تواند مشابه گسل نایبند باشد. روند این گسل شمالی-جنوبی است و از طرف جنوب وارد عمان می‌شود. این گسل از نظر اینکه در جهت و روند زمین ساختی مهم اورال-عمان و ماداگاسکار قرار دارد حائز اهمیت است.

تاریخچه مهمترین زلزله های ایران :

شاید از خسارت بار ترین زلزله های معاصر بتوان به زلزله بویین زهرا در سال ۱۳۴۱ با ۲۰ هزار نفر تلفات ، رودبار و منجیل  با ۴۰ هزار نفر و بم با حداقل ۳۰هزار نفر (تا ۴۳ هزار نفر هم گفته اند) اشاره کرد.

ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای جهان با گسل‌های فراوانی است که حدود ۹۰٪ مساحت آن را می‌پوشاند.